‘প্ৰভাৱ’ হৈছে দৃশ্যমান প্ৰভাৱ থকা এটা বিমূৰ্ত ধাৰণা।প্ৰভাৱ শব্দটোৰ অৰ্থ হ’ল— কাৰোবাৰ চৰিত্ৰ, বিকাশ, বা আচৰণত প্ৰভাৱ পেলাব পৰা ক্ষমতা।
প্রশ্নটো হ’ল— চিনেমাৰ বিশ্বজোৰা ক্ষেত্ৰত শক্তিশালী খেলুৱৈ হ’বলৈ ভাৰতীয় চলচ্চিত্ৰখনে সেই স্তৰৰ ক্ষমতা কেনেকৈ লাভ কৰিব?
অতি চমুকৈ ক’বলৈ গ’লে, প্ৰথমেই ভাৰতীয় ছবিক এক শক্তিশালী স্বকীয় পৰিচয়ৰ প্ৰয়োজন হ’ব। এটা খণ্ডিত পৰিচয় বা এটা উপ-পৰিচয় আৰু বিভিন্ন স্থানত বিভিন্ন ধৰণে বিভক্ত কৰা পৰিচয়ে ভাৰতীয় চলচ্চিত্ৰৰ পৰিচয় শক্তিশালী নকৰে।
মোৰ মন্তব্যই হয়তো আমাৰ কিছুমানক অসন্তুষ্ট কৰিব৷ তথাপি মই কওঁ যে ভাৰতীয় চিনেমাই এতিয়াও বিশ্বজুৰি এক সন্মানজনক পৰিচয় গঢ়ি তুলিব পৰা নাই। বিদেশী ছবিয়ে দাদা চাহেব ফাল্কেক অনুপ্ৰাণিত কৰিছিল৷ তেওঁ ইউৰোপত চিনেমা নিৰ্মাণ-কলা শিকিছিল আৰু ভাৰতীয় বিষয়বস্তু আৰু ভাৰতীয় সংবেদনশীলতাৰে ছবি নিৰ্মাণ কৰিছিল। ভাৰতৰ এক শক্তিশালী কলা পৰম্পৰা আছে৷ ভাৰত হৈছে দৃশ্য আৰু পৰিৱেশন কলা দুয়োটা দিশতে শিল্পী আৰু কলা-অনুশীলনকাৰীৰ দেশ। মেচিন/প্ৰযুক্তিভিত্তিক সঁজুলিৰ সৈতে মিহলি হৈ পৰম্পৰাগত কলাৰূপৰ নান্দনিকতাৰে ভাৰতীয় চলচ্চিত্ৰৰ পৰিচয় গঢ় দিব লাগিছিল।
‘দো বিঘা জমিন’ ১৯৫৩ চনত মুক্তি লাভ কৰা বিমল ৰয়ৰ ছবি আৰু ই ভাৰতীয় পৰিৱেশ্য কলাৰ মূল সূত্ৰসমূহ অনুসৰণ কৰিছিল। বিষয়বস্তু আৰু চিনেমাৰ বাকধাৰাৰ দৃষ্টিকোণৰ পৰা ই আছিল এখন সম্পূৰ্ণ ভাৰতীয় চলচ্চিত্ৰ। এই ছবিখন মাত্ৰ এটা উদাহৰণ। সেই সময়ৰ চলচ্চিত্ৰ নিৰ্মাতাসকলে ভাৰতীয় পৰম্পৰাগত কলাৰ নান্দনিকতা অনুসৰণ কৰিছিল। ১৯৫৬ চনত এখন বাংলা ফিল্ম মুক্তি পাইছিল, সেইখন আছিল সত্যজিৎ ৰায় নিৰ্মিত ‘পথেৰ পাঁচালী’৷ ছবিখনে প্ৰথমে ইউৰোপত চাঞ্চল্যৰ সৃষ্টি আৰু তাৰ পিছত ভাৰতত এক ইতিহাস ৰচনা কৰিছিল। সত্যজিৎ ৰায়ে জনোৱা মতে ইটালিয়ান ফিল্মছৰ নব্য বাস্তৱবাদে তেওঁক অনুপ্ৰাণিত কৰিছিল। বিদেশী সূত্ৰৰ বাকধাৰাৰ আৰ্হি অনুসৰণ কৰা প্ৰথমখন উল্লেখযোগ্য চলচ্চিত্ৰ আছিল পথেৰ পাঁচালী। ইয়াৰ পিছত এদল চলচ্চিত্ৰ নিৰ্মাতাৰ বাবে ই এক অভ্যাস বা বৌদ্ধিক কচৰৎ হৈ উঠিল। বহু চলচ্চিত্ৰ নিৰ্মাতাই পশ্চিমীয়া চলচ্চিত্ৰ নিৰ্মাণ তত্ত্বসমূহ অনুসৰণ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে আৰু ইউৰোপ বা অন্যান্য বহিঃৰাজ্যৰ পৰা স্বীকৃতি আশা কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। কিন্তু পশ্চিমীয়া দেশসমূহে মাত্ৰ কেইখনমান ছবিৰহে প্ৰশংসা কৰিছিল— সেয়াও ছবি নিৰ্মাণ-শৈলীৰ বাবে নহয়, বিষয়বস্তুৰ বাবেহে। পশ্চিমীয়া দেশত কেনে ধৰণৰ ভাৰতীয় ছবিক প্ৰশংসা কৰা হয় সেয়া আমি সকলোৱে জানো৷
বাস্তৱবাদৰ কথা ক’বলৈ গ’লে আমি সহজেই ক’ব পাৰো ২০০০ বছৰতকৈও অধিক পুৰণি সংস্কৃত নাটক ‘মৃচ্ছকটিকম’ নাটকৰ কথা, য’ত সমাজৰ প্ৰান্তীয় লোকসকলৰ জীৱন আৰু সংকটৰ বিষয়ে বৰ্ণনা কৰা হৈছিল। ভাৰত নৃত্য আৰু গীতৰ দেশ, কিন্তু আমাৰ চলচ্চিত্ৰ নিৰ্মাতাসকলৰ এটা গোটে এই দুয়োটা উপাদানকে পৰিত্যাগ কৰি ভাৰতীয় চলচ্চিত্ৰৰ এক নতুন সূত্ৰ গঢ়ি তোলাৰ চেষ্টা কৰিলে৷ দুৰ্ভাগ্যজনকভাৱে বা স্বাভাবিকভাবেই ইউৰোপীয় ছবিৰ সুৰত নিৰ্মিত প্ৰায়বোৰ ছবিয়ে পশ্চিমত স্থান বা স্বীকৃতি বিচাৰি নাপালে।
মোৰ বিশ্বাস যে কোনো প্ৰকৃত কলাপ্ৰেমীয়ে ‘কপি ৱৰ্ক’ উপভোগ নকৰে। চলচ্চিত্ৰৰ মহান স্ৰষ্টাসকলে বাস কৰা আৰু কাম কৰা দেশবোৰত গ’ডাৰ্ড-ট্ৰুফ’-বাৰ্গমেনৰ এটা দুখীয়া কপি, বা বিনয়ীভাৱে ক’বলৈ গ’লে অনুপ্ৰাণিত সংস্কৰণে কোনো ধৰণৰ মৰম বা সন্মান লাভ নকৰিব। বিশ্বজোৰা প্ৰভাব সৃষ্টিৰ বাবে ভাৰতীয় ছবিক এটা নিজস্ব পৰিচয় লাগিবই৷
‘টু ভইচেজ’ নামৰ কিতাপখনত আধুনিক যুগৰ দাৰ্শনিক পি চি চেটাৰ্জীয়ে কৈছে, আৰু ইয়াত সেই উক্তিটো এটা সামান্য সালসলনিৰে এনেকুৱা হয়— আইডেনটিটিয়ে ষ্টেটাছৰ সৃষ্টি কৰে, আৰু ষ্টেটাছে দিয়ে পাৱাৰ৷ মূল উদ্ধৃতিটো হ’ল– টেৰিটৰিয়ে মৰ্যাদাৰ সৃষ্টি কৰে, মৰ্যাদাই যৌন আবেদনৰ৷ শক্তিশালী পৰিচয় অবিহনে ভাৰতীয় ছবিয়ে প্ৰভাব বিস্তাৰ কৰিব পৰা আসনত বহাটো সম্ভব হ’ব নোৱাৰে।
ইণ্ডিয়ান ফিল্মে এবাৰ এক অনন্য পৰিচয় লৈ থিয় দিলেই বিশ্বৰ বজাৰত স্থান বিচাৰিবলৈ যুঁজিবলৈ আৰম্ভ কৰিব পাৰিব। বজাৰখন এখন যুদ্ধক্ষেত্ৰৰ বাহিৰে আন একো নহয়। ঠাই বিচাৰিবলৈ এজনে যুঁজিব লাগে, তাৰ পিছত লগে লগে আৰম্ভ হয় জীয়াই থকাৰ বাবে আন এখন যুদ্ধ।
প্রথম প্রশ্নটো হ’ল— ভিৰ উপচি পৰা বজাৰখনৰ ক’ত থিয় হ’লে আনৰ চকুত পৰিব পৰা যাব? মই ‘পজিচনিং’ নামৰ কিতাপখনৰ লেখকদ্বয় এল ৰাইচ আৰু জেক ট্ৰাউটক স্মৰণ কৰিব খুজিছোঁ— ‘‘বজাৰত দুটা ঠাই নিৰাপদ ঃ প্ৰথমটো হ’ল, উচ্চ মানদণ্ডৰ + কম মূল্যৰ প্ৰডাক্ট আৰু দ্বিতীয়টো, উচ্চ মানদণ্ডৰ + উচ্চ মূল্যৰ প্ৰডাক্ট। দুয়োটা ক্ষেত্ৰতে গুণগত মানেই প্ৰধান কাৰক। ইতিমধ্যে ভাৰতে এনেধৰণৰ সামগ্ৰীৰ এক উদাহৰণ সৃষ্টি কৰিছে। ‘বাহুবলী’ৰ দৰে বিশাল বাজেটৰ ছবি আৰু ‘পিৰাভী’ বা ‘ঈশানু’ৰ দৰে কম বাজেটৰ ছবি ইয়াৰ উত্তম উদাহৰণ।
বজাৰত টিকি থাকিবলৈ আমি চাণক্যৰ মন্ত্ৰ মানি চলিব পাৰোঁ— সাম দাম, দণ্ড, ভেদ। এই প্ৰভাবী বাণিজ্যৰ প্ৰসংগত কেৱল সাম আৰু দাম-এই যথেষ্ট হ’ব বুলি ক’ব পাৰি৷
‘মাৰ্কেটিং ৱাৰফেয়াৰ’ নামৰ কিতাপখনত এল ৰাইচ আৰু জেক ট্ৰাউটে সঠিকভাৱে কৈছিল যে শেহতীয়া সঁজুলি ব্যৱহাৰ কৰিব পৰাজনহে যুদ্ধত জয়ী হয়। ক্ষমতাৰ যুদ্ধতো এই মন্তব্য বৈধ আৰু প্ৰযোজ্য। ডিজিটেল বিপ্লৱৰ অনুষ্ঠানত ‘ফিল্মফিয়েৰ’ৰ দৰে এটা প্লেটফৰ্মৰ আবিৰ্ভাৱ হ’ল আৰু ই চলচ্চিত্ৰ মহোৎসৱৰ প্ৰৱেশৰ ব্যাকৰণকেই সলনি কৰি দিলে। ইউ এফ অ’ আৰু অন্যান্য খেলুৱৈসকলে চলচ্চিত্ৰ বিতৰণৰ ক্ষেত্ৰতো একেই ঘটনা ঘটালে৷ আন এটা গেম-চেঞ্জাৰ হৈছে আমাজন, নেটফ্লিক্স আদিৰ দৰে অ’টিটি প্লেটফৰ্ম। এমাজন, নেটফ্লিক্সে কেৱল ছবি প্ৰদৰ্শন কৰাই নহয়, এতিয়া প্ৰযোজনাও কৰে। তেওঁলোকে নিজৰ প্ৰয়োজন অনুসৰি ছবি নিৰ্মাণ কৰে, আৰু এতিয়া তেওঁলোকে ছবিৰ বাবে এক নতুন বাকধাৰাৰ সৃষ্টি কৰিছে।
ছফট পাৱাৰ হোৱাটো কেৱল বজাৰমুখী খেল নহয়৷ ই এক দৰ্শন, এক মতাদৰ্শ, আৰু ই এখন দেশৰ পৰিচয়। আমি এটা সামগ্ৰী বিক্ৰী কৰি আছোঁ, লগতে আমি আমাৰ দেশৰ গৌৰৱ আৰু সন্মানো বিশ্ববাসীৰ আগত দাঙি ধৰিছোঁ।এচাম চিত্ৰনির্মাতা আছে যিসকলে নিজৰ দেশক ভাল পায়, স্ৰষ্টাৰ স্বাভিমান তেওঁলোকৰ আছে আৰু তেওঁলোকে সকলো সময়তে দেশৰ ভাৱমূৰ্তিৰ কথাকেই ভাবে৷ ভাবিব। আন কিছুমান চিত্ৰনিৰ্মাতাও আছে, তেওঁলোক প্ৰস্তাৱ-নিৰ্মাতা বা সামগ্ৰী বিক্ৰেতা।
দুই এজন স্পৰ্শকাতৰ চলচ্চিত্ৰ নিৰ্মাতা আৰু দেশপ্ৰেমীয়ে অনুভৱ কৰে যে চৰকাৰে এনে চলচ্চিত্ৰ বিদেশত বা দেশৰ ভিতৰত প্ৰচাৰ কৰা উচিত নহয়, য’ত দেখা যায় এখন অবিকশিত ভাৰত, য’ত প্ৰচুৰ পৰিমাণে জনজাতীয় লোকে দুৰ্গম অঞ্চলত বাস কৰি অন্ধবিশ্বাস, ভোক আৰু দৰিদ্ৰতাৰ মাজত জীৱন অতিবাহিত কৰি আছে৷ বিশ্ববাসীক ক’বলৈ ভাৰতৰ আন বহুতো কাহিনী আছে। পৰম্পৰা আৰু মানৱতাৰ সৈতে সাঙোৰ খাই থকা, মূল্যবোধ, বিকাশৰ কাহিনী কোৱা আৰু এইবোৰ কাহিনী চলচ্চিত্ৰৰ ভাষাত কোৱা ছবিৰ প্ৰচাৰৰ সময় আহি উপস্থিত হৈছে৷ এয়া চৰকাৰ সজাগ হোৱাৰো সময়।
সৰ্বে ভবন্তু সুখীনা ৷
ইণ্ডিয়ান কাউন্সিল ফৰ কালচাৰেল ৰিলেচনছ আৰু পুনেৰ ফ্লেম ইউনিভাৰ্চিটীয়ে যুটীয়াভাবে আয়োজন কৰা ‘চফট পাৱাৰ হিচাপে ভাৰতীয় চিনেমা’ শীর্ষক দুদিনীয়া আলোচনাৰ ‘আঞ্চলিক ছবি আৰু ইয়াৰ বিশ্বজোৰা প্ৰভাব’ সত্ৰৰ অধ্যক্ষ হিচাপে ইংৰাজীত দিয়া ভাষণৰ লিখিত অংশৰ অনুবাদ ৷ এই অালোচনা চক্ৰসমূহত ভাগ লোৱা সকলৰ ভিতৰত অাছিল শেখৰ কাপুৰ, সুভাষ ঘাই, গীতিকাৰ সমীৰ, অাকাশঅাদিত্য লামা, এছ শশীকিৰণ, অৰুণাৰাজে, ৰূপা গাংগুলী, অনন্ত বিজয় অাৰু ৰাজ্যসভাৰ এম পি পবিত্ৰ মাৰ্ঘেৰিটা ৷
চলচ্চিত্ৰ সমালোচনাৰ ৰাষ্ট্ৰীয় বঁটাৰে সন্মানীত উৎপল দত্তৰ খ্যাতি চিত্ৰ-পৰিচালক, অনুবাদক আৰু গ্ৰন্থ-সম্পাদকৰূপেও ৷ দত্ত পৰিচালিত চুটি ছবি আন্তৰ্জাতিক মহোৎসৱতো প্ৰদৰ্শিত আৰু প্ৰশংসিত হৈছে ৷ কেইবাখনো নাটক আৰু উপন্যাসৰো স্ৰষ্টা দত্তৰ লেখা বাৰ্তাNEত নিয়মীয়াকৈ পোৱা যাৱ ৷
